ekslibris nedir?

- Nisan 01, 2016

Bugün sizlerle “ekslibris”ten “kitap damgası” ya da “kitap mührü”ne giden yolda bir seyahat yapacağız. Bazı kitapseverler kitapların kendilerine ait olduğu belli olsun diye adlarını yazarlar ya… İşte son zamanlarda bunun farklı ve bir o kadar da hoş bir şekilde “kitap mühürleri”yle gerçekleştirildiğini görüyorum. İster ilginç bir mühürle süslediğimiz kitabımıza adımızı yazalım, ister adımıza hazırlanmış mühürleri kullanalım söylemek istediğimiz aynı: “Bu kitap benim”.

“kitap mührü” kısmını anladık da “ekslibris” nedir derseniz...

Ekslibris, kitapseverlerin kitapların iç kapağına yapıştırdıkları üzerinde adlarının ve değişik konularda resimlerin yer aldığı küçük boyutlu özgün yapıtlardır. Kitabı değil, kitabın sahibini tanıtır. Sözcük Latinceden gelir ve “ex-libris” olarak yazılır. Sözcük olarak “……..’nın kitaplığından” veya “…….’nın kütüphanesine ait” anlamına gelir. Örneğin üzerinde “Ekslibris kitap pınarım” yazan bir çalışma “kitap pınarım’ın kitaplığından” hatırlatmasını yapar. Ekslibris’in ilk bulunduğu yer olan Almanya’da sözcük “Bibliothekzeichen” (kitap etiketi) olarak geçmektedir. İngilizce’de ise “bookplate” şeklinde kullanılmaktadır. Peki insanlar böyle etiketlere neden ihtiyaç duymuşlar derseniz…

Bunun için geçmiş yüzyılların yaşam tarzını iyi kavramak gerekir. Önceleri sadece kilisenin ve prenslerin ellerinde bulunan çok değerli el yazması kitaplar matbaanın icadıyla soyluların ve eğitim görmüş burjuva sınıfının da eline geçmeye başlamış, tek sayıda olma durumunu kaybeden bu kitapların hırsızlıktan ve değiştirmelerdeki kaybolmalardan korunması için özel bir mülkiyet işareti gerekliliği doğmuş. Bu işaretler o dönemde genellikle kitap sahibini simgeleyen çizimlermiş. Alınan kitabın iadesini sağlamak için bu bölümlere ilginç sözler ve kısa hatırlatmalar yazmak da moda haline gelmiş.

Örneğin:

“Herkes ödünç alabilir; fakat centilmen olan geri getirir.”

Ya da

“Onu ödünç aldıysan özgürce kullan / Kötü kullanmaktan kaçın, dikkat et / Oku, fakat kaybetme ve başkasına verme / Sonra onu sahibine geri ver.”

Dünyada olduğu gibi ülkemizde de çeşitli ekslibris dernekleri bulunmakta; bu dernekler ekslibris sanatını tanıtmakta, yarışmalar düzenlemektedir.

“ekslibris” durağından, ilgimi çeken bir anekdotla ayrılmak istiyorum.

Aynı zamanda bir halk kültürü uzmanı olan araştırmacı yazar İ. Gündağ Kayaoğlu, 1985 yılında; üzerinde Tan Oral’ın bir karikatürünün ve Arapça “Yâ Kebikeç” yazısının bulunduğu ekslibris yaptırmıştır. (Eskiden el yazması kitapları kurtlardan korumak için kenarına “böceklerin padişahı” olduğu düşünülen “Kebikeç” sözcüğü yazılırdı. Böceklerin, güvelerin kebikeçten korkup kitaplara yaklaşmayacağına inanılırdı.)

Günümüzde “ekslibris” kullanımı devam etse de pek çok alanda olduğu gibi hızlılık, kolaylık yine ön plana geçme çabasında. Bu sebeple pek çok kişi de kitap mühürlerine yönelmiş durumda. Mühürlerden birkaç örneği beğeninize sunuyor; hangi sitelerden alıntıladığımı da belirtiyorum.

Kitap Damgası